TARİHTE KARS BÖLGESİNE ETKİN OLAN DİNLER

HRİSTİYANLIK 

Araks bölgesi Romalılarla Partlar arasında birçok kez el değiştirdikten sonra, Partların Arsaklı kolu yöreye egemen oldu. Bu dönemde yörenin kültür tarihini uzun yıllar etkileyecek, Hristiyanlık olgusu ortaya çıktı. II. Tridat, Hıristiyanlığı resmi din olarak tanıdı. Tapınaklar ve put evleri yıkıldı, yerlerine kliseler, manastırlar yaptırıldı. Başrahip Krikor Lusavoriç Kafkaslar'dan Mardin'e Karadeniz 'den Hazar Denizi'ne dek Hıristiyanlığı yaymaya başladı. 3lü'larda tüm Arsaklılar Hıristiyan olmuştu. Arsaklı yönetimi sırasında Turan kökenli Kamsarakanlı ve Mamıkonlu oy­ maldan yöreye yerleşti. 429'da buralara egemen olan Sasaniler Zerdüşt dinini yay­ma girişiminde bulundu. Bu girişim Doğu Anadolu'da Sasanilerle Hıristiyanlar ara­sında sürekli çatışmalara neden oldu.

607'de toplanan Divin Konsili'nde isa'da Tanrı ve insan özellik gören ve adını Krikor Lusavoriç'ten alan Gregoryenlik mezhebi ortaya çıktı ve Kars yöresi halkı Gregoryen oldu.

MÜSLÜMANLIK 

VII. yy ortalarında Müslüman Araplar, Doğu Anadolu'da, yeni bir siyasal güç; olarak ortaya çıktı. Ancak yöre halkının inanışı Selçuklular'ın gelişine eleğin değimedi. 772'de Araplar yörenin yönetimini Bagratlılar'a verdiler. Bagratlılar, Erasgavark, Bagaran (Kilittaşı) Kars ve Ani kentlerini merkez edindiler. Bagratlılar Dönemi'nde Ani büyük bir ticaret ve kültür merkezi olarak gelişti, artan nüfusu barın­masını sağlamak için Ani kentinin surları yeniden yaptırıldı. Daha sonraki yıllarda Gürcü Bagratlılar 'ın dw yönetiminde kalan Ani, Ermeni ve Gürcü mimarilerinin ilgine; ürünlerini barındırmaktadır.

Bu  mimarileri  özelliklerini  kavramak  ancak  meydana  geldikleri  ortamın  küItürel niteliklerini ortaya koymakla mümkün olabilir: Kafkasya hiçbir zaman Ortadoğu 'ya hakim olan büyük  uygarlıkların  etkisine  tam  olarak  girmemiş  bir  bölgedir.  Burada­ki etnik kaynaşmaların tortulan, izole gruplar halinde yaşarlardı.  Bunların  kültürleri, çevrelerinde gelişen ve o sırada siyasi  etkisi  altında  kaldıkları  büyük  merkez­lerin kültürünün özel bir yorumudur. Yöre halkı Suriye 'den  gelen misyonerlerin  et­kisiyle erken dönemde Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Daha önceki kültürler ise Pars, Sasani ve Roma  izlerini  taşır. Müslümanların  bu  bölgeye  hakim  olmasından   sonra da özellikle İslam kültürünün etkisi altında  kalmışlardır.  Bağımsızlıkları  ve ekonomik güçleri sınırlı  olan  bu  küçük  Kafkasya  toplumları,  çevrelerindeki  uygarlıkları yerli geleneklerle karıştırarak bölgesel Hıristiyan sanatını meydana getirmişlerdir. özellikle Ermeni mimarisi ilginç bir Ortaçağ ürünü olup, teknik açıdan ileri bir taş mimarisidir.

Kars-Bagratlı Kralı Gapig-Abbas 'ı ve ailesini İslam giysileriyle betimleyen bir minyatür, Müslümanların gelmesi sonrasında bölgedeki İslam etkisini göstermesi açısından ilgi çekicidir.